Μαρτυρίες Ιερολοχιτών

Γράφει ο  κ. Ν. Νικολούδης, Δρ. Ιστορίας του Πανεπιστημίου του Λονδίνου

Ο Σχης Χριστόδουλος Τσιγάντες διοικητής του Ιερού Λόχου Μέσης Ανατολής, εκδίδει διαταγή στο προσωπικό του. (Φωτο αρχείου ΓΕΣ/ΔΕΔ)

Μεταξύ των ελληνικών μονάδων που έδρασαν κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (Β΄ΠΠ) ο Ιερός Λόχος (ΙΛ) κατέχει επίλεκτη θέση, καθώς αποτέλεσε την πρώτη μονάδα καταδρομών του νεώτερου Ελληνικού Στρατού (ΕΣ), με πολεμική δράση στο μέτωπο της Βόρειας Αφρικής και αργότερα στα νησιά του Αιγαίου. Επιπλέον, ο ΙΛ αποτέλεσε τη μόνη ελληνική μονάδα με αδιάλειπτη δράση μέχρι την ημέρα της συνθηκολόγησης της Γερμανίας (8 Μαΐου 1945). 

Παρά ταύτα, σήμερα ελάχιστοι φαίνεται να αναγνωρίζουν τη συνεισφορά του, με αποτέλεσμα η αναζήτηση αναλυτικών πληροφοριών για την ιστορία του να είναι ιδιαίτερα δυσχερής (ενδεικτικά, στο διαδίκτυο οι υπάρχουσες πληροφορίες είναι περιληπτικές και μάλλον αφαιρετικές). Οι λόγοι πιστεύουμε ότι είναι ποικίλοι. Κατ’ αρχήν, λόγω της αρχικής σύστασής του κυρίως από «πλεονάζοντες» αξιωματικούς για τους οποίους δεν υπήρχαν διαθέσιμες διοικήσεις στη Μέση Ανατολή, μετά τη λήξη του Β’ ΠΠ ο ΙΛ διαλύθηκε χωρίς να ενταχθεί οργανικά στον ΕΣ.

 Έτσι, μεταπολεμικά οι άνδρες του ακολούθησαν «αποκλίνουσες» πορείες και πολλοί από αυτούς δεν σταδιοδρόμησαν καν στον ΕΣ. Εξάλλου, μετά το 1974, οι έρευνες για την ελληνική συμμετοχή στον Β’ ΠΠ στράφηκαν σχεδόν αποκλειστικά στα γεγονότα που σχετίζονταν με την εαμική αντίσταση, το φαινόμενο του δωσιλογισμού, καθώς και τις εμφύλιες συγκρούσεις που εκδηλώθηκαν την ίδια περίοδο. Το αποτέλεσμα είναι σήμερα όποιος επιθυμεί να εμβαθύνει στην ιστορία του ΙΛ να μην έχει στη διάθεσή του παρά μόνο τη «στεγνή» αφήγηση της Ιστορίας της ΔΙΣ/ΓΕΣ όπου καταγράφονται τα γεγονότα, οι συμμετέχοντες και οι εκατέρωθεν απώλειες αλλά από την οποία απουσιάζει παντελώς κάθε προσωπικό βίωμα. 

Το βιβλίο του Ιερολοχίτη (μετέπειτα στρατηγού) Γεωργίου Μανέτα για τον ΙΛ είναι κάπως πληρέστερο αλλά δεν ξεφεύγει από τα ίδια πλαίσια, ενώ είναι πλέον και δυσεύρετο λόγω της παλαιότητάς του (στους ενδιαφερόμενους πάντως συνιστάται να επικοινωνήσουν με τη Λέσχη Καταδρομέων και Ιερολοχιτών, Μαυρομιχάλη 15 τηλ 210 3235907 καθημερινά 0900-1200 όπου διατίθεται ακόμη μικρό στοκ).

Ιερολοχίτες φωτογραφίζονται με χιτλερική σημαία

μετά από μάχη στη Β. Αφρική (Φωτο αρχείου ΓΕΣ/ΔΕΔ)

Αναζητώντας περισσότερα στοιχεία (αναμνήσεις, εντυπώσεις, σχόλια) για τον ΙΛ επιδιώξαμε να έλθουμε σε επαφή με βετεράνους Ιερολοχίτες στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας, με την προοπτική της καταγραφής των σχολίων τους μέσω προφορικών συνεντεύξεων. Η αναζήτηση απέδωσε 16 επιζώντες, ηλικίας 86-98 ετών, από τους οποίους οι 13 ανταποκρίθηκαν ενώ δύο δεν δέχθηκαν να δώσουν πληροφορίες. Φυσικά, λόγω της προχωρημένης ηλικίας τους η έκταση και η πληρότητα των πληροφοριών που καταγράφηκαν ποικίλλει σημαντικά. Κατά κανόνα, όσοι Ιερολοχίτες στο παρελθόν κατέγραψαν καθ’ ολοκληρία ή εν μέρει τις αναμνήσεις τους (συνήθως προβαίνοντας και σε κάποιου είδους δημοσίευσή τους) είναι σε θέση να θυμηθούν αρκετά γεγονότα, σε αντίθεση με τους υπόλοιπους οι οποίοι συνήθως έχουν πολλά κενά μνήμης. 

Από τους 13 που απάντησαν, μόνο δύο είχαν άμεση συμμετοχή στα πολεμικά γεγονότα που διεξήχθησαν στη Βόρεια Αφρική (την περίοδο 1942-Μάιος 1943), ενώ οι υπόλοιποι έδρασαν αποκλειστικά στον χώρο του Αιγαίου. Από την άλλη πλευρά, οφείλουμε να σημειώσουμε ότι κατά το μεγαλύτερο μέρος οι αναμνήσεις των Ελλαδιτών βετεράνων περιστρέφονται γύρω από τα γεγονότα του Ελληνοϊταλικού και του Ελληνογερμανικού Πολέμου, της περιπετειώδους διαφυγής τους στη Μέση Ανατολή (στις περισσότερες περιπτώσεις μέσω Τουρκίας) και της συχνά «επεισοδιακής» ένταξής τους στον ΙΛ, και αναφέρονται λιγότερο στην καθεαυτού πολεμική δράση τους. 

Για τους Αιγυπτιώτες βέβαια που κατατάχθηκαν ως εθελοντές στον ΙΛ αυτό δεν ισχύει. Αυτή η ιδιομορφία των πληροφοριών οφείλεται στο ότι, λόγω της φύσης του και της μεταγενέστερης συγκρότησής του (δύναμης συντάγματος, μετά τη λήξη των επιχειρήσεων στη Βόρεια Αφρική, έναντι αρχικής δύναμης λόχου), ο ΙΛ δεν πολεμούσε με πλήρη σύνθεση αλλά κατά διμοιρίες ή μικρές ομάδες, γεγονός που είχε ως συνέπεια οι Ιερολοχίτες να συμμετέχουν σε μεμονωμένες καταδρομές, διαφορετικές κατά περίπτωση. Κατ’ επέκταση, ακόμη και μεταξύ των ολιγάριθμων βετεράνων είναι σπάνιο να βρει κανείς περιπτώσεις συμμετοχής δύο ή περισσότερων ατόμων στις ίδιες αποστολές.

Μια άλλη ενδιαφέρουσα διαπίστωση αφορά τις συνθήκες ένταξης στον ΙΛ. Από το μικρό δείγμα των ερωτηθέντων προκύπτει ότι όσοι μετέβησαν στη Μέση Ανατολή σχετικά νωρίς, και μάλιστα ως βετεράνοι αξιωματικοί του Ελληνοϊταλικού Πολέμου, αντιμετώπισαν και τις μεγαλύτερες δυσκολίες «επανένταξής» τους στον εκεί ανασυγκροτούμενο ΕΣ. Οι λόγοι ήταν καθαρά πολιτικοί, καθώς ο αρχικός πυρήνας του ΕΣ είχε συγκροτηθεί από πρώην βενιζελικούς αξιωματικούς που είχαν διαφύγει στην Αίγυπτο συνοδεύοντας την ελληνική κυβέρνηση μετά τη Μάχη της Κρήτης, ή φθάνοντας εκεί από την κατεχόμενη Ελλάδα με τις «ευλογίες» της, ενώ οι βετεράνοι αξιωματικοί του Ελληνοϊταλικού Πολέμου χαρακτηρίζονταν ως «μεταξικοί» και περιθωριοποιούνταν. 

Ιερολοχίτες πάνω σε  καΐκι σε όρμο ασφαλείας των μικρασιατικών
παραλίων (Φωτο αρχείου ΓΕΣ/ΔΕΔ)

Σε αυτή τη διάκριση θα πρέπει να προστεθεί και ο μετέπειτα διαχωρισμός των στρατιωτικών στη Μέση Ανατολή σε φιλοεαμικούς ή αντιεαμικούς, που κατέληξε στην εκδήλωση στασιαστικών κινημάτων και στη σχεδόν ολοσχερή διάλυση των Ενόπλων Δυνάμεων. Υπ’ αυτές τις συνθήκες η συμμετοχή στον ΙΛ (η ένταξη στον οποίο δεν επηρεαζόταν από τις πολιτικές πεποιθήσεις των εθελοντών) ήταν για τους βετεράνους του 1940-41 σχεδόν ο μοναδικός τρόπος για να μπορέσουν να ξαναπολεμήσουν.

Οι Ιερολοχίτες που είχαν την τύχη να γνωρίσουν από κοντά τον αρχηγό τους και ιθύνοντα νου της δημιουργίας του ΙΛ, τον συνταγματάρχη Χριστόδουλο (Λάκη) Τσιγάντε, παρά τις τυχόν ιδεολογικές διαφορές τους με αυτόν αναφέρονται εγκωμιαστικά στο πρόσωπό του. 

Μόνο ένας τον αποκάλεσε «τυχοδιώκτη», χαρακτηρισμό όμως τον οποίο δεν συμμερίστηκε κανείς άλλος Ιερολοχίτης. Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι ορισμένοι βετεράνοι τον συναναστράφηκαν και μετά τον πόλεμο.

Ιδιαίτερα κατατοπιστικές είναι οι περιγραφές των Ιερολοχιτών για τις συνθήκες που βρήκαν στα νησιά του Αιγαίου. Παρά την επιφυλακτικότητα με την οποία τους αντιμετώπισαν τα μέλη του ΕΑΜ (τα οποία και είχαν αναλάβει ντε φάκτο την ηγεσία των υπόδουλων νησιωτών), η ιδεολογική αντιπαράθεση των τελευταίων με τους Ιερολοχίτες δεν οδηγήθηκε σε καμία περίπτωση σε ανοικτή σύγκρουση. Ένας βετεράνος μάλιστα διατύπωσε ευθέως την άποψη, τόσο στους τότε προϊσταμένους του όσο και προς τον γράφοντα, ότι το ΕΑΜ στα νησιά δεν ήταν τόσο σκληρό όσο στην ηπειρωτική Ελλάδα! 

Η αντίληψη αυτή φαίνεται να επιβεβαιώνεται από μαρτυρίες άλλων πρώην συμπολεμιστών του σύμφωνα με τις οποίες στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου (Σάμο, Λέσβο, Λήμνο, Θάσο), από τα οποία οι Γερμανοί είχαν αποχωρήσει οικειοθελώς, το ΕΑΜ ανέχθηκε την παρουσία του Ιερού Λόχου ως «δύναμης αποκατάστασης της τάξης» για λογαριασμό της κυβέρνησης του Καΐρου (εξαίρεση αποτέλεσε η Σαμοθράκη, από την οποία, σύμφωνα με μια μαρτυρία, η μικρή ομάδα του Ιερού Λόχου αναγκάστηκε να αποχωρήσει προκειμένου να μην έλθει σε ανοικτή σύγκρουση με το τοπικό κλιμάκιο του ΕΑΜ).

Στα νησιά στα οποία ο ΙΛ υποχρεώθηκε να αντιπαρατεθεί με τις εναπομείνασες δυνάμεις του Άξονα (δηλαδή σε ορισμένα νησιά των Κυκλάδων και των Δωδεκανήσων) οι περιγραφές των βετεράνων συμφωνούν στο ότι η μαχητικότητα των Γερμανών παρέμενε γενικά υψηλή, σε αντίθεση με εκείνη των Ιταλών φασιστών που είχαν δεχθεί να συνεχίσουν να συμπράττουν με τους Γερμανούς μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας (1943). Παρά ταύτα ορισμένοι βετεράνοι ισχυρίζονται ότι, τουλάχιστον περί τα τέλη του πολέμου, ακόμη και μεταξύ των γερμανικών φρουρών παρουσιαζόταν μια διαφοροποίηση, με τους νεοσύλλεκτους μεταξύ των Γερμανών να δείχνουν μεγαλύτερη πολεμική διάθεση σε σχέση με τους παλαιότερους.

Ιερολοχίτες εκπαιδεύονται στα αλεξίπτωτα από Βρετανούς (Φωτο αρχείου ΓΕΣ/ΔΕΔ)

Ως προς τους Άγγλους, οι βετεράνοι Ιερολοχίτες ομόφωνα δέχονται ότι εκτιμούσαν τον ΙΛ, αναφέροντας όμως ότι σε όλες τις καταδρομικές επιχειρήσεις παρευρισκόταν πάντα κάποιος Άγγλος αξιωματικός-σύνδεσμος με το στρατηγείο Μέσης Ανατολής, γεγονός που κατά τη γνώμη μας υποδηλώνει βρετανική επιφυλακτικότητα ως προς το εύρος των πρωτοβουλιών που μπορούσαν να αναλάβουν οι Ιερολοχίτες, ίσως μάλιστα και κάποιο φόβο μήπως, λόγω του γενικότερου πολιτικού κλίματος στην κατεχόμενη Ελλάδα, οι εξελίξεις ξεφύγουν από τον έλεγχο των βρετανικών αρχών.

Κλείνοντας, παραθέτουμε τη μικρή βιβλιογραφία που εντοπίσαμε για τον Ιερό Λόχο:

1. Γενικό Επιτελείο Στρατού – Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού (ΓΕΣ/ΔΙΣ), Ο Ελληνικός Στρατός στη Μέση Ανατολή (1941-1945) (Ελ Αλαμέιν – Ρίμινι – Αιγαίο), Αθήνα 1995.

2. Αναστάσιος Βλαχοσταθόπουλος, Ιερός Λόχος, 1942-1945, Εκδόσεις Ελεύθερη Σκέψις, Αθήνα 2006.

3. Παντελής Καρύκας, Ιερός Λόχος, 1942-1945. Από την έρημο στο Αιγαίο, Εκδόσεις Defence net media, Αθήνα.

5. Ιωάννης Μανέτας, Ιερός Λόχος, 1942-1945, Εκδόσεις Λογοθέτης, Αθήνα 1996.

6. Τζων Ρήγος, «Ο Ιερός Λόχος στα Δωδεκάνησα», στον τόμο Ο ανυπότακτοι της Σύμης. Βρετανική κατοχή  Δωδεκάνησα, Εκδόσεις Προσκήνιο – Άγγελος Σιδεράτος, Αθήνα 2005, σσ. 286-93.

Επιπλέον, οι ενδιαφερόμενοι αναγνώστες μπορούν να ανατρέξουν σε βιβλία που καταγράφουν την ιστορία συγκεκριμένων νησιών του Αιγαίου (π.χ. της Μήλου, της Χίου ή της Ρόδου), στα τμήματα που αναφέρονται στη δράση του ΙΛ σ’ αυτά. Ενδεικτικά, επίσης, επισημαίνουμε τα ακόλουθα βιβλία που περιέχουν αναμνήσεις πρώην Ιερολοχιτών από τη συμμετοχή τους στον ΙΛ:

1. Κυριάκος Παπαγεωργόπουλος, Μνήμες πολέμου και ειρήνης, τ. Α’, Εκδόσεις Δήλος, Αθήνα 1995.

2. Πρόδρομος Κερτεμελίδης, Στη δίνη του πολέμου, Εκδόσεις Αρσενίδη, Αθήνα 1995.

3. Κωνσταντίνος Κόρκας, Σαράντα καυτά χρόνια, 10 πόλεμος και 30 ειρήνη, 1940-1980, Αθήνα 2012 (ιδιωτική έκδοση).

4. Αριστείδης Τσοτρούδης, Η γερμανική κατοχή της Λήμνου, Λήμνος 2011 (ιδιωτική έκδοση).

Πηγή